शांतीस्वरूप भटनागर

नमस्कार🙏🏻🙏🏻

शांतीस्वरूप भटनागर यांचा जन्म भारतातील पंजाब प्रांतातील शापूर जिल्ह्यात भेडा या ठिकाणी झाला. त्यांचे वडील परमेश्वर सहाय भटनागर हे पंजाब विश्वविद्यालयाचे प्रतिष्ठित पदवीधर होते. दुर्दैवाने त्यांचे अकाली निधन झाले. त्यामुळे त्यांच्या पत्नी आणि मुलांना गरिबीत जीवन जगावे लागले.वडिलांच्या निधनाच्या वेळी शांतीस्वरूप यांचे वय अवघे आठ महिन्याचे होते. वयाच्या तेराव्या वर्षापर्यंत शांतीस्वरूप आपल्या आजोळी राहिले.

त्यांना शिक्षणाची प्रचंड आवड होती. त्यामुळे शिष्यवृत्तीच्या सहाय्याने त्यांनी आपले शालेय व महाविद्यालयीन शिक्षण पूर्ण केले. कठोर परिश्रम व संकल्प च्या बळावर त्यांनी भरपूर प्रतिष्ठा मिळवली. प्राथमिक शिक्षण एका खाजगी शाळेत झाले. त्यानंतर ए पी हायस्कूल सिकंदराबाद उत्तर प्रदेश येथे पुढील शिक्षणासोबत ते विविध काम पण करत होते. त्यानंतर लाहोर इथून प्रथम श्रेणीमध्ये त्यांनी मॅट्रिकची परीक्षा पूर्ण केली.

इ.स. 1911 मध्ये त्यांनी दलाईसिंग कॉलेजमध्ये प्रवेश घेतला. 1913 झाली त्यांनी पंजाब विश्वविद्यालयाचे इंटरमीडिएट परीक्षा प्रथम श्रेणी उत्तीर्ण केली. त्यानंतर ते बीएससी झाले .फोरमैन क्रिसवियान कॉलेज मध्ये भौतिकशास्त्र ,रसायनशास्त्र या विभागात डेमोस्त्रेटर म्हणून रुजू झाले. इसवी सन 1919 मध्ये त्यांनी एमएससी रसायनशास्त्रामध्ये पूर्ण केली. इसवी सन 1921 मध्ये शांतीस्वरूप यांनी प्रो एफ जी डोनाल्ड यांच्या मार्गदर्शनात इंग्लंड विश्वविद्यालयातून डी एस सी ची पदवी मिळवली.

भारतात परतल्या नंतर काशी हिंदू विश्वविद्यालयात रसायनशास्त्राची प्रोफेसर म्हणून ते काम करू लागले. नंतर ते लाहोरला गेले पंजाब विश्वविद्यालयात रसायन व भौतिकशास्त्राच्या निदेशक पदावर त्यांनी सोळा वर्षे काम केले.

आपल्या संशोधन जीवनातील प्राथमिक अवस्थेत त्यांनी चुंबकाची उपयोग या विषयावर अभ्यास केला के एन माथूर या आपल्या विद्यार्थ्यांसोबत त्यांनी चुंबकीय सुग्रहिता मध्ये होणाऱ्या छोट्या छोट्या बदलांना मोजण्याचे एक अत्यंत संवेदनशील उपकरण बनविले. याच उपकरणाला भटनागर माथुर चुंबकीय व्यतीकरण तुला असे नामाभीधान देण्यात आले.

औद्योगिक क्षेत्रातही त्यांनी पुढाकार घेतला उसाच्या चिपाटापासून प्राण्यांसाठी ढेप कशी तयार करता येईल, या प्रक्रियेत त्यांनी विकास केला. एक एप्रिल 1940 रोजी भटनागर यांना वैज्ञानिक व औद्योगिक बोर्डाचे प्रमुख म्हणून नियुक्त केले गेले. त्यांनी भारत सरकारकडून औद्योगिक अनुसंधान उपयोग समिती I.U.R.C. साठी मान्यता प्राप्त केली.I U R.C. च्या शिफारशीनंतर संशोधन क्षेत्रात पुढे सरकारी उद्योगातून मिळणाऱ्या रॉयल्टी चा एक वेगळा कोश निर्माण करण्यात आला. 1943 मध्ये भटनागर यांच्या पाच राष्ट्रीय प्रयोगशाळांच्या स्थापनेसाठी C.S.I.R.ने परवानगी दिली. राष्ट्रीय रसायन प्रयोगशाळा पुणे, राष्ट्रीय भौतिक प्रयोगशाळा नवी दिल्ली, राष्ट्रीय धातूकर्म प्रयोगशाळा जमशेदपूर, इंधन अनुसंधान केंद्र धनबाद तथा केंद्रीय कांच सिरॅमिक अनुसंधान संस्थान कोलकत्ता, या त्या पाच प्रयोगशाळा आहेत. 1954 पर्यंत बारा राष्ट्रीय प्रयोगशाळा ची स्थापना करण्यात आली. भटनागर केवळ प्रख्यात वैज्ञानिक नव्हते तर कुशल प्रशासक व संयोजक पण होते.

सी एस आय आर ने भौतिकी रसायनिक जीवशास्त्र तसेच मेडिकल सायन्स व इंजिनिअरिंग विषयातील संशोधनासाठी एस एस भटनागर मेमोरियल अवॉर्ड ची घोषणा केली आहे.

या महान शास्त्रज्ञाचे नवी दिल्ली येथे 1 जानेवारी 1955 ला हृदयविकाराच्या झटक्याने दुःखद निधन झाले. अशा या चतुरस्त व महान वैज्ञानिकाला शतशः नमन..🙏🏻🙏🏻🙏🏻

संकलन डॉ. बी. व्ही. लिंबाळकर