सत्येंद्रनाथ बोस

नमस्कार 🙏🏻🙏🏻🙏🏻🙏🏻

सत्येंद्रनाथ बोस यांचा जन्म 1 जानेवारी 1894 रोजी कलकत्ता येथे झाला. त्यांचे वडील रेल्वेमध्ये कामाला होते.घरची परिस्थिती थोडी कठीण असल्यामुळे कधी कधी आई-वडिलांना मदत व्हावी म्हणून सत्येंद्रनाथ छोटी मोठी काम करायचे.

सत्येंद्रनाथाचे बालपण कोलकत्ता मध्येच गेले. शिक्षण ही काळाची गरज असते, हे सत्येंद्रनाथ यांना माहीत होतं. लहानपणापासूनच त्यांना अभ्यास करण्याची फार आवड होती. गणित हा त्यांचा आवडीचा विषय होता. 1915 मध्ये सत्येंद्रनाथ यांनी गणितात एम.एससी. ची पदी मिळवली. 1915 मध्ये प्रेसिडेन्सी कॉलेजमधून सत्येंद्रनाथांना पदवी मिळाली तेव्हा ते प्रथम आले होते.

चांगल्या संगतीचा आपल्या मनावर व भविष्यावर चांगला परिणाम होतो, तसेच जर चांगल्या लोकांचे मार्गदर्शन मिळालं तर भविष्यात आपण यशस्वी होतो. सत्येंद्रनाथांनाही सुभाषचंद्र बोस, प्रफुल्लचंद्र रॉय या दोघांचे मार्गदर्शन मिळाले. त्यामुळे सत्येंद्रनाथांच्या उज्वल भविष्यामध्ये मोलाची भर पडली.

सन 1916 ते सन 1921 पर्यंत सत्येंद्रनाथ यांनी कोलकत्ता येथील विद्यापीठांमध्ये प्राध्यापक म्हणून सेवा दिली. सन 1915 मध्ये महान सायंटिस्ट अल्बर्ट आईन्स्टाईनचा जर्मन भाषेतील सापेक्षता सिद्धांत इंग्रजी भाषेत रूपांतर करणारे सत्येंद्रनाथ पहिले होते. 1921 मध्ये सत्येंद्रनाथ यांनी ढाका येथील एका विद्यापीठांमध्ये भौतिकशास्त्राचे प्राध्यापक म्हणून सेवा देण्यास सुरुवात केली. बोस सांख्यिकी आणि बोस कंडेन्सेटच्या सिद्धांताचा पाया विकसित करण्यासाठी १९२० च्या सुरुवातीच्या काळात क्वांटम मेकॅनिक्सवर केलेल्या कामासाठी ते प्रसिद्ध आहेत. 1923 मध्ये प्रसिद्ध गणितज्ञ माल्ट यांनी काही शोध लावले त्या शोधाच्या समीकरणाशी संबंधित आपले स्वतःचे असे वेगळे शोध सत्येंद्रनाथांनी लावले. ते शोध इंग्लंड येथून प्रकाशित होणारी मासिक फिलोसोफिकल सोसायटी कडे पाठवण्यात आले. ते लेख आईन्स्टाईन यांनी आपल्या जर्मन भाषेत रूपांतर केले, आणि तो लेख छापून यावा म्हणून अथक प्रयत्न केले. या लेखामुळे सत्येंद्रनाथ बोस यांची कीर्ती संपूर्ण जगभर पसरली.पुढे दहा महिने ते पॅरिस मध्ये होते. पॅरिसमध्ये सत्येंद्रनाथ मेरी क्युरी सोबत काम करत होते.नंतर जर्मनीमध्ये त्यांची भेट महान प्रसिद्ध वैज्ञानिक आईन्स्टाईन यांच्यासोबत झाली. आईन्स्टाईन यांनी त्यांचे अतिशय चांगले अतिथ्य केले.

सन 1945 मध्ये त्यांनी ढाका इथल्या नोकरीतून कायमची रजा घेतले.1956 मध्ये सत्येंद्रनाथ यांची विश्वभारती विद्यालयाचे उपकूलपती म्हणून निवड करण्यात आली.

भौतिकशास्त्र व गणित या दोन विषयाचे त्यांना प्रचंड ज्ञान होते. बोस आईन्स्टाईन सांख्यिकी या नावाने ओळखण्यात येणाऱ्या यामिकितील सिद्धांतकरिता यांना विशेष ओळखले जाते. त्याची दखल घेत भारत सरकारने 1958 मध्ये सत्येंद्रनाथांना पद्मभूषण हा पुरस्कार प्रदान केला. लंडनच्या रॉयल सोसायटीचे सदस्य म्हणून 1958 मध्ये सत्येंद्रनाथ बोस यांची निवड करण्यात आली. बोस भारत सरकारच्या राज्यसभेचे इसवी सन 1952 ते 1958 पर्यंत सदस्य होते. 1944 मध्ये भारतीय विज्ञान परिषदेचे अध्यक्ष पद सत्येंद्रनाथ बोस यांच्याकडे होते.ते इन्स्टिट्यूट ऑफ सायन्स ऑफ इंडिया या संस्थेचे देखील अध्यक्ष होते. त्यांना आईन्स्टाईन पासून प्रेरणा व स्फूर्ती मिळाली होती. बोस यांनी त्यांच्या उर्वरित आयुष्यात विज्ञानाला लोकप्रिय करण्याचे कार्य विशेष आवडीने केले. बंगाल सायन्स असोसिएशनची स्थापना त्यांनी केली. ज्ञान व विज्ञान नावाची मासिक सुरू केले.

जगातील सर्वोच्च शास्त्रज्ञ सोबत काम करण्याची संधी त्यांना मिळाली होती. वयाच्या अवघ्या विसाव्या वर्षी त्यांनी सांख्यिकी क्षेत्रात अप्रतिम कामगिरी करून सर्वांना चकित केले होते. बोस यांनी एक्स-रे क्रिस्टलोग्राफी सह अनेक महत्त्वाच्या विषयावर काम केले.राष्ट्रीय विज्ञान संस्थेचे मेघनाथ सहा मेमोरियल सुवर्णपदक त्यांना मिळाले होते.

भेटीस येणाऱ्यांचे ते हसून स्वागत करीत, प्राध्यापक बोसे जेवढे उच्च कोटी शास्त्रज्ञ होते त्यापेक्षाही जास्त ते एक महामानव होते. कोलकत्ता येथे 8 फेब्रुवारी 1974 रोजी या महामानवाचे, महान शास्त्रज्ञाचे हृदविकाराने निधन झाले.

विज्ञान क्षेत्रातील त्याचे नेत्र दीपक योगदान नेहमीच सर्वोच्च स्थानी राहील अशा या महान व्यक्तिमत्त्वाला कोटी कोटी प्रणाम🙏🏻🙏🏻🙏🏻

संकलन -डॉ.बाहुबली लिंबाळकर