इटलीचा भौतिकशास्त्रज्ञ गणितज्ञ व तत्त्वज्ञ
जन्म: फेब्रुवारी १५, इ.स. १५६४
गॅलेलियो गॅलिली (जन्म: फेब्रुवारी १५, इ.स. १५६४; मृत्यु: जानेवारी ८, इ.स. १६४२) हा इटलीचा भौतिकशास्त्रज्ञ गणितज्ञ व तत्त्वज्ञ होता.
जन्म व बालपण
गॅलेलियोचा जन्म १५ फेब्रुवारी १५६४ रोजी झाला. त्याच वर्षी विल्यम शेक्सपियरही जन्मला होता आणि मायकल ॲन्जेलो मरण पावला होता. गॅलेलियोच्या सात भावंडापैकी तो सगळ्यात मोठा. त्याचे वडील मोठे संगीतकार होते. त्यांनीच त्याला स्वतंत्रपने विचार करायला शिकवल. त्यांच्याच प्रभावाखाली तो सतारीसारख असणारं ल्युट नावच वाद्य शिकून त्यावर संगीतरचनाही करायला लागला होता. गॅलेलियोन लोकरीचा व्यापार करण, मठात जाऊन भिक्षुकी करण वैगेरे बर्याच भन्नाट गोष्टी करण्याचा प्रयत्न केला.पण वडिलांना त्यानं डॉक्टर व्हावस वाटत असल्याने त्यांनी त्याला पिसा विद्यापीठात प्रवेश घेऊन दिला. पण त्याच लक्ष अभ्यासापेक्षा भलतीकडेच जास्त असायचं. त्यामुळे आणि शेवटी पैसे नसल्यान पदवी न घेताच तो तिथून बाहेर पडला. खाजगी शिकवण्या घेऊन त्यान काही दिवस पोट भरलं.
एका कथेप्रमाणे १५८३ साली, गॅलेलियो फक्त १७ वर्षाचा असताना एका रविवारी धर्मगुरूच पिसामधल्या कँथेड्रलमध्ये कंटाळवान प्रवचन चालू असताना त्यान उंच झोके घेणारा एक कंदील पाहिला आणि त्याला एकदम एक ‘ब्रेनवेव्ह’ आली. तो नाचत नाचतच घरी आला. त्यानं लगेच प्रयोग सुरु केले. झोका लहान असो व मोठा किवा लंबकाच वजन कमी असो व जास्त, त्याच्या एका आंदोलनाला तेव्दाच वेळ लागतो- हा निष्कर्ष त्यानं काढला. ‘दोरीची लांबी बदलली तर मात्र हा आंदोलनाला लागणारा वेळ बदलतो’ -हेही त्याला कळल. या सगळ्या प्रयोगसाठी त्याकाळी घड्याळ नसल्यान वेळ मोजण्यासाठी त्यांन हाताची नाडीच वापरली होती! याच पेंड्यूलमचा वापर नंतर गॅलेलियोन त्याचे ‘गतीचे नियम’ मांडण्यासाठी केला. आणि याच पेड्यूलमचा वापर करून ह्युजेन्सनं पाहिलं घड्याळ बनवलं! त्या कँथेड्रलमध्ये अजून एक दिवा आहे. तो ‘गॅलेलियोचा दिवा’ म्हणून ओळखला जातो. कालांतरान गॅलेलियोचा गणितज्ञ आणि श्रीमंत उमराव मित्र ‘माक्विस मोंटे’ याच्या मदतीन त्याला पिसा विद्यापीठात गणिताच्या प्राध्यापकाची नोकरी मिळाली. विद्यापीठातलं त्याच पहिल लेक्चर प्रचंडच गाजलं! इथल्या मोकळ्या वातावरणात गॅलेलियो खुलला. पडूआच्या कालाद्नात किवा बारमधे गॅलेलियो गंमतशीर गप्पा, विनोद, चर्चा करून सगळ्यांना इंप्रेस करे. त्यानं छोटस घरही घेतल आणि तो मरीना गाम्बा या व्हेनिसच्या मुलीबरोबर लग्न न करताच दहाहून अधिक वर्षे राहिला. मरीना दिसायला खूपच सुंदर असली तरी भडक माथ्याची आणि अडाणी होती. मरीनाच आणि गॅलेलियोच्या आईचं मुळीच पटायचं नाही. या काळात गॅलेलियोला व्हर्जिनिया आणि लीव्हिया या दोन मुली आणि व्हिन्सेंझो नावाचा मुलगाही झाला. पण मरीनाशी लग्न मात्र त्यान केल नाही. यानंतर त्यान त्वरण किंवा प्रवेग आणि प्राशेपिकी यांवर बरचसं संशोधन केल.
नवा शोध व मृत्यु
१६०४ साली त्याला आकाशात एक नवीन उज्ज्वल तारा दिसला. १६०९ साली त्यान कुठल्याशा उपकरानाविषयी एक दंतकथेवजा अफवा ऐकली. कुणीतरी नळकांड्यात भिंग बसवून ते उपकरण बनवलं होत. त्यातून दूरवरच्या बोटी खूप स्पष्टपने दिसत. या दुर्बीणविषयीच्या अनेक कथा प्रसिद्ध आहेत. गॅलेलियोला वाटलं कि, याच दुर्बिणीतून आपण समुद्रावरच्या बोटीऐवजी जर आकाशातले ग्रहतारे न्याहाळले तर? आणि गॅलेलियोन ती दुर्बीण आकाशाकडे फक्त वळवली आणि सर्व विज्ञानाचा, खगोलशास्त्राचा इतिहासच बदलला! या दुर्बिणीतून त्यान चंद्रावरचे डोंगर आणि ज्वालामुखी बघितले. १६१० साली गुरूच निरीक्षण करून त्याभोवती फिरणारे उपग्रह, चंद्र शोधून काढले. शुक्रतारा आणि त्याच्या ‘कला’ यांचाही अभ्यास केला. या सगळ्या शोधावर मग त्याने ‘दी स्टारी मेसेंजर’ हे पुस्तकही लिहिल. गुरुभोवती चंद्र बगून ‘चंद्र हे काही फक्त पृथ्वीलाच नाहीयेत, त्यामुळे पृथ्वी ही काही या विश्वात केंद्रस्थानी मानण्याचे कारण नाही; आणि कोपर्निकसच म्हणन बरोबर असल पाहिजे, असं त्याच ठाम मत झालं. या पुस्तकामुळे गॅलेलियो चक्क रातोरात हिरो बनला! पण ‘या दुर्बीणीतून दिसणाऱ्या चंद्रावरचे पर्वत , डाग आनि इतरही गोष्टी या खऱ्या नसून दिशाभूल करणाऱ्या आहेत, असंच चर्च म्हणायला लागलं. व गॅलेलियो विरुद्ध खटला चालू झाला, सहा महिन्याच्या खटल्यानंतर २२ जून १६३३ रोजी जवळपास अंधत्व आलेल्या गॅलेलियोने पुन्हा हार मानली. त्याची नजरकैद चालू होती, या नजर कैदेत त्याची बरीच वर्षे नैर्याशात गेली आणि अशातच कडाक्याची थंडी पडली असता ८ जानेवारी १६४२ रोजी गॅलेलियो मृत्यूमुखी पडला.
गॅलेलियो हा पाहिला आधुनिक शास्त्रज्ञ म्हणता येईल. त्याविषयी ब्रेख्यन एक सुंदर कलाकृतीही लिहिलीय. त्याच बोट हे इटलीच्या एका संग्रहालयात जपून ठेवलाय. अँटकिन्स नावाच्या सुप्रसिद्ध ब्रिटीश लेखकाने ‘गॅलेलियोज फिंगर’ नावच विज्ञानावर सुरेख पुस्तकही लिहिलंय.
